Како до бесплатно студирање во САД

Пред некои 6 години директорката на една позната скопска гимназија прими посета од еден дечко кој во тоа време беше единствениот Македонец запишан на додипломски (undergraduate) студии на универзитетот Харвард со предлог тој да оддржи презентација пред средношколците за можностите за студирање во САД со полна стипендија, да ги објасни условите кои ги бараат еминентните американски универзитети и да ги сподели сите потребни информации за тоа како нашите средношколци може да аплицираат за едно такво завидно место. Дечкото, инаку подоцна мој пријател и колега, не бараше никаква финансиска надокнада, само една училница и едночасовен термин. Но наместо да биде добредојден, ако ништо друго поради иницијативата, несебичноста и одвоеното време, не му беше дозволено од страна на директорката да ја оддржи својата презентација бидејќи „не можеле на кого било да му отстапуваат училници„ (!). Одлуката на оваа (веќе бивша) директорка речиси сигурно се одрази на иднината на некои ученици со голем потенцијал, кои никогаш не слушнаа за можностите кои американскиот академски систем ги нуди, па оттука ниту аплицираа, и нивните животни патеки ги однесоа во сосема друга насока.

Информацијата е моќ, но многу често вистинската информација не доаѓа до оние кои би имале најмногу корист од неа поради себични интереси, бедна зајадливост или бирократска инерција. Од лично искуство, 98% од македонските ученици не се воопшто свесни за можностите за студирање во САД; не бев ниту јас кога завршив средно и дознав сосема случајно од еден Србин кого го сретнав во Шпанија. Останатите 2% се оние кои учат во приватни гимназии (НОВА и Турскиот колеџ), каде уште од прва година ги приремаат за процесот за аплицирање на колеџ преку совети за тоа кои предмети и воншколски активности треба да ги изберат, каде можат да аплицираат, припреми за тестирања итн. Така, децата кои учат во приватни гимназии не се привилегирани само поради економската состојба на нивните родители, туку многу поважно и поради информациите кои тие пари успеваат да им ги купат. Но информацијата не кошта ништо да се сподели. Затоа се надевам дека постов ќе допринесе да се намалат таквите непотребни привилегии и со ваша помош, шерување по социјалните мрежи и сл, ќе успее да стигне до неговата целна група и можеби ќе им помогне на некои талентирани деца да го остварат својот сон.

Каде може да аплицирате

Голем број американски универзитети секоја година запишуваат значаен процент странски студенти (3% е националниот просек) и одреден дел од нив даваат целосни стипендии, вклучително и трошоци за живот, на студентите кои ќе ги примат. Како дел од стипендијата може да биде понудено и студентска работа (отприлика 10 часа неделно), од каде сосема доволно се заработува за да се покрие и авионската карта и да остане нешто екстра за преку лето. По правило, универзитетите со целосни стипендии (full financial aid) се оние кои имаат многу пари, што значи истите оние кои фигурираат меѓу највисоко рангираните универзитети во САД (и во светот) и е потешко да се влезе. Секоја година конкуренцијата е се поголема – оваа година Харвард постави нов рекорд со acceptance rate од само 5.9% од вкупниот број апликанти. Но доколку универзитетот му понуди место на апликантот, тогаш му даваат стипендија во склад со финансиската состојба на неговата фамилија (тоа се вика need-blind and full-need  admission policy). За просечна македонска фамилија тоа речиси секогаш подразбира целосна стипендија. Универзитетите и колеџите кои даваат целосна стипендија се: Harvard, Princeton, Yale, MIT, Dartmouth, Amherst, потоа University of Chicago, Wesleyan University, Skidmore College, Trinity College, Gettysburg College, Williams College, Vassar, Colby College, а на оваа страница има уште некои универзитети кои тврдат дека имаат full-need admission, но можеби не се однесува и на странските апликанти (проверете во Admissions на страната на конкретниот универзитет). Сите овие универзитети се рангирани во првите 50 во САД, што значи дека критериумите за прием се исклучително високи. Рангирањето можете да го проверите на US News Education.

Кој може да аплицира

Секој кој има диплома од средно може да аплицира, но тоа не значи дека секој треба да аплицира, бидејќи процесот на аплицирање е долг, напорен и најголемиот број универзитети имаат application fee во висина од 50-100$. Поради тоа се препорачува да аплицирате само доколку имате реални шанси за прием. Нема строго зададени критериуми и секоја година родителите во САД даваат огромни пари на тутори и консултанти чија задача е од нивното дете да конструираат профил каков што тие мислат дека универзитетите бараат, колку и да е тоа недефинирана категорија. Како и да е, типичниот успешен кандидат од странство има висок просек од средно (над 4.8), комуницира на англиски без никаков проблем, има барем една воншколска активност во која е активен и постигнува резултати во истата (курс по странски јазик не се важи), демонстрира лидерство, учествува и освојува награди на натпревари или семинари (државни и/или меѓународни) од областа која го интересира... Предност е и доколку сте имале одредени негативни фамилијарни околности кои сте морале да ги надминете (самохран родител, социјален случај, малцинско потекло - од ромска националност, на пример и сл.), бидејќи тоа покажува силен карактер и бидејќи универзитетите се трудат да ја зголемат разновидноста на студентите. Еден таков екстремен случај е оваа девојка, која Харвард ја прими оваа година со посебни почести.

Студирање на друг континент, колку и да изгледа примамливо од овде, може да биде особен психолошки предизвик за некои луѓе. Затоа мислам дека доколку никогаш не сте биле сами во странство на подолг период и не знаете дали и како се адаптирате на туѓа средина, можеби не е најпаметно да се впуштите во ова.

Принстон: Blair Hall

Што треба за да аплицирате

Најголемиот дел од процесот на аплицирање (ако не и целосно електронски) се одвива онлајн. Најпрво ќе ја симнете апликацијата (сите потребни формулари) од сајтот на универзитетот за кој сте заинтересирани или ќе ги пополните истите електронски.  Во формуларите треба да одговорите десетици прашања кои имаат за цел да го откријат вашиот карактер, размислувања, амбиции, идеи и вредности.

Најверојатно ќе има и есеј и/или statement of purpose во вид на прашање со подолг одговор, не повеќе од 2 страни. Македонските стандарди за пишување есеј се малку поразлични од американските; комитетот на сака да чита патос и стилски фигури, туку нешто што личи повеќе на политички говор зад кое стои индивидуа со цврст карактер и амбиција. Прочитајте на интернет примери од есеи пред да почнете да пишувате. Избегнувајте стереотипни идеи и изрази, бидејќи како правило – колку е поискрено и поконкретно, толку поголем впечаток ќе оставите.

Ќе ви требаат и неколку (обично 2) препораки од луѓе кои добро ве познаваат (некој ваш професор или инструктор, не родители или пријатели), кои ќе треба да кажат за каков брилијантен потенцијал се работи.

Најтешкиот дел од аплицирањето е полагањето на SAT тестот. Се работи за стандардизиран тест со три дела: math, critical reading и writing, кого го полагаат сите апликанти, и странски и „домашни„. Има и посебни SAT Subject Tests, но не сите школи го бараат тоа, иако често се препорачани. На официјалниот сајт може да се регистрирате (80$ е registration fee) за една од датите на кои се полага тестот (во септември или октомври, но регистрацијата треба да ја направите барем 1 месец порано). Кај нас тестот се полага во гимназијата НОВА. Неопходно е барем 2 недели спремање, бидејќи тестовите се многу поразлични од што било друго на кое нашите средношколци се навикнати. Иако самата математика е релативно едноставна, акцентот е ставен на брзо размислување и логика. Материјали за подготовка можете да најдете во Британскиот Совет во Скопје или универзитетската библиотека или да ги симнете онлајн како торенти. За првите 20 рангирани школи препорачливо е да имате 650/800 на сите делови, а за солиден резултат се смета над 700/800, иако за странски студенти толерираат и нешто послаби резултати на writing и cirtical reading поради јазичната бариера. Cut-off-от од 650/800 одговара на најдобрите 10% од сите ученици. Иако вашиот слаб SAT score може да биде надоместен со инаку одлична севкупна апликација, SAT служи како важен индикатор преку кој можат да се споредат илјадниците различни школски системи ширум светот и воопшто не е за потценување. SAT subject tests (тестови за поединечни предмети) од друга страна се многу полесни, лесно се учат и тука за добар резултат важи речиси совршен score (близу 800). Доколку имате резултати од SAT, повеќето школи не бараат додатно TOEFL тестирање за познавање англиски.

За крај, ќе ви ги побараат и официјалните свидетелства и евентуално сертификати или награди кои ќе ги наведете во апликацијата, преведени и заверени на нотар. Во некои случаи ќе ги побараат само доколку ве примат, но сигурно ќе ги побараат. Затоа (и не само затоа) никако не смеете да давате лажни податоци во вашата апликација. Доколку се откријат какви било лажни податоци, може да ви ја поништат дипломата и години по дипломирањето.

Конечно, доколку вашата апликација помине во втората фаза, добар дел од школите ја користат својата мрежа од алумни за да организираат интервју за потенцијалните апликанти во најблиската локација во која имаат некого. Интервјуто можеби ќе ви се чини најстресно, но доколку се што е наведено во апликацијата е искрено и точно и доколку имате минимум social skills, ќе биде само чиста формалност и нема да има битно влијание врз конечната одлука.

MIT студенти на час Вовед во роботика

Каде, кога и како да аплицирате

Процесот трае цела една година и подразбира неколку недели  интензивна работа на самата апликација и есејот, покрај подготовките за SAT. Самите рокови за апликацијата варираат од школо до школо, распоредени од ноември до февруари, но поради SAT тестот мора да почнете со припреми најкасно во септември. Тоа значи дека апликантите што би можеле сега да аплицираат за наредната академска година треба штотуку да почнуваат четврта година средно. Доколку сте веќе запишани на факултет, треба да аплицирате како трансфер студенти (за школите што воопшто дозволуваат трансфери), но бројот на примени трансфер студенти е многу мал - само неколку десетици студенти. Доколку веќе имате факултетска диплома (бачелор), не може да аплицирате за друга.

Прашањето на кои универзитети од наведените да аплицирате бара доста истражување (локација, financial aid policy, “minimum” requirements, deadlines) и важно е колку пари сте подготвени да инвестирате. Бидејќи веќе аплицирате (SAT важи за сите школи, есејот може лесно да се прилагоди со мали измени), секоја наредна апликација ќе ве кошта многу малку дополнително време, но цената за application fees, SAT scores mailings и слично ќе изнесува околу 100$ по апликација, и брзо може да се собере значителна сума ако аплицирате на повеќе од 5 места (што и се препорачува). Споредено со парите и можностите што ќе ги добиете ако ве примат (100,000-200,000$ за 4 години), тоа не е ништо, но затоа е важно реално да ги процените вашите шанси и да аплицирате на места од повисок и понизок ранг како би извлекле максимум веројатност да не извисите таа година. Американците обично аплицираат на 10-20 школи (но имаат 10 пати поголема плата од нашата).

Доколку се пронаоѓате во описот на типичниот успешен кандидат и имате желба да студирате на најпрестижните факултети во Америка, прво што треба да направите е да закажете SAT термин. По темелно истражување на опциите (вебсајтот на универзитетите е се што ви треба), треба да одлучите на колку и на кои школи сакате да аплицирате. И веќе во октомври да почнете да ги составувате апликациите. Ако никогаш во животот не сте пополниле апликација, нема да биде воопшто едноставно, но не се откажувајте. Овој пост може да ви служи само како појдовна точка; уште многу други работи ќе треба да ги направите сами. Би сакал да ви помогнам на конкретни прашања, но тоа нема да го направам од три причини: 1. Студиите ми одземаат премногу време. 2. Сите универзитети обично имаат е-мејл специјално за admissions на кој може да поставувате прашања околу документацијата и правилата. 3. Доколку не успевате сами да се снајдете во процесот на аплицирање, тогаш сосема сигурно не сте соодветен кандидат и нема ниту да успеете да се снајдете во средината и екстремно брзото темпо кога ќе отидете таму.

За крај, би сакал да нагласам дека постов е пишуван од мое лично искуство и искуство од разговори со други луѓе, меѓутоа колку што може поопшто да важи за сите школи. Но имајте предвид дека јас поминав само низ апликативниот процес за Харвард, и повеќето со кои имам разговарано имаат исто така аплицирано за Ivy League школи, што значи дека можно е за некои други школи да е малку поразлично. Ви посакувам многу среќа во аплицирањето и да имаме што поквалитетно македонско присуство во САД, какви што се сите оние брилијантни луќе кои веќе ги запознав и кои некој ден можеби ќе бидат од непроценлива корист за оваа земја.

Африка

Би требало да се извинам за тоа што го запоставив блогов во последниот месец и половина, особено затоа што е нов. Но имам убава причина за тоа: Кенија, Танзанија и Уганда. Поминав 3 недели во Кенија волонтирајќи во светата Каја Кинондо шума, проект под заштита на УНЕСКО, и уште 2 недели backpacking во Источна Африка. Имав и можност да работам во локалната селска банка, микрофинансиска институција што го промовира концептот на оддржливост со поддршка од World Wildlife Fund, што ми е важно и од академски аспект бидејќи се фокусирам на економија на развој (development) и меѓународна економија.

Не знам како би можел да ги опишам впечатоците за еден континент кој во Македонија речиси да не фигурира во јавната свест; за кој и покрај неколкуте прочитани книги, изгледни филмови, вести и документарци, искуства и луѓе кои ги запознав таму, се уште ми се чини дека знам толку малку, а има толку многу да се знае. Најблиску можам да го опишам со зборовите на Lance Morrow:

„Africa has a genious for extremes, for the beginning and the end. It seems simultaneously connected to some memory of Eden and to some foretaste of apocalypse. Nowhere is day more vivid or night darker. Nowhere are forests more luxuriant. Nowhere is there a continent more miserable."

Насмевките и еуфоријата на децата кои без разлика колку пати поминуваш покрај нивната куќа, секој пат се возбудени како да е прв: истрчуваат, извикуваат „Џамбо!„, те фаќаат за рака сакајќи да почуствуваат дали белата кожа е иста како и црната, и одат по тебе со босите ноџиња по калливата црвеникава земја... Непосредноста и отвореноста на луѓето на кои налетуваш во автобус и кои ти оставаат нивно „CV„ или телефонски број со ветување дека ќе останат во контакт... Повикот за рамазанска молитва веднаш после кој целото гратче се размрдува и сите се упатуваат во правецот на џамијата, или секоја недела преполните цркви со свечено дотерани верници од кои ечи преубава хорска и госпел музика ...Непрегледните рамнини на Серенгети каде хоризонтот се спојува со небото... Тоа се флешови од Африка кои ќе ми останат во сеќавање.

И сите оние работи на кои нема да се сеќавам како сум ги научил, но ќе ме променат како личност и моето разбирање за светот. Луѓето не се толку паметни колку што економистите претпоставуваат (rational expectations theory), но ниту се толку глупави колку што понекогаш мислат. Научив дека сиромашните можеби не знаат ништо за експоненцијалното сметање и каматите, но имаат инстинктивно разбирање за цените, ризиците и исплатливоста на бизнис-идеите. Економските неуспеси се многу повеќе резултат на лош дизајн и корупција на елитите, отколку на неспособноста на локалното население. Нема ништо подепресивно од тоа да после неколку разговори со новостекнатите пријатели, сиромаштијата за која сум читал стотици статистики наеднаш добива глас и приказна и емоционална тежина, а останува еднакво безизлезна како и пред разговорот. Сфаќаш дека сиромаштија не е само недостаток на пари и материјални добра, туку недостаток на опции во најопшта смисла на зборот. Но од таквите искуства излегуваш со ново разбирање, со восхит за оптимизмот со кој тие луѓе гледаат на животот и ново чувство на благодарност кон сето она што општествата во кои сме се родиле и живееме ни го овозможиле за да ни помогнат да станеме тоа што сме.

ПС: Бидејќи facebook ме принуди да ставам тајмлајн, сега може да бидете subscribers за полесно следење на блогот: http://www.facebook.com/goran.lazarevski

Социјални струења

По многу долго време во Македонија се случуваат социјални протести поради поскапувањето на струјата и парното. Сам по себе ова е важен настан што не би смеел да го одминам, но мислам дека ова не е некаков нов и неочекуван развој на настаните туку многу повеќе неизбежна последица на владината економска политика на осиромашување на се поголем слој на граѓани. Премиерот вчера на прес-конференција се обиде да се испере од одговорноста, но не знам кој друг би бил поодговорен за социјалната состојба во државата ако не тој.

На кратко кажано, Македонија е земја која понатаму увезува скапа енергија и тој увоз во иднина се очекува и понатаму да расте. Во 2011, 30.4% од вкупната потрошувачка на електрична енергија дошла од увоз за што сме платиле 161 милиони долари, според Регулаторната комисија, додека за задоволување на 46% од вкупните енергетски потреби (вклучително нафта) Македонија увезува во вредност од 650 милиони долари. 

Пораст на увозот на ел. енергија: За жал бројките од МЕПСО се до 2006 година, 

но споредбено се гледа дека увозот во 2011 е двојно поголем од тој во 2006.

Од друга страна, енергијата што неефикасно ја произведуваме ја продаваме за нереално ниски цени, кои се недоволни да обезбедат средства неопходни за проширување на енергетските капацитети. Заедно со Србија, плаќаме најевтина струја во цела Европа. И во двете држави струјата се уште се третира како социјална категорија, што од една страна го купува социјалниот мир, но од друга страна ја елиминира основната улога на цената во економијата – улогата на сигнал кој допринесува за оптимална распределба на ограничените енергетски и финансиски ресурси со кои располагаме. Со вештачки регулираната цена се создаваат нееднакви услови за компаниите со различна потрошувачка на енергија, се кочи развојот на регионалниот пазар, не се стимулира штедење на енергијата, и се задушуваат економските мотиви за инвестирање во енергетска ефикасност на долг рок, како од страна на потрошувачите (изолација), така и од производителите (обновливи извори, нови инвестиции). Поради овие нарушени incentives, Македонија и Србија се на самото европско дно според енергетската ефикасност (т.е. произведуваме најскапа енергија, која ја продаваме за најевтини цени). Како дел од преземените обврски за приближување кон ЕУ регулативата, цената на струјата до 2015 ќе мора да се искачи до пазарното ниво, а тоа подразбира цени во висина од 18 центи/kWh (просек за ЕУ,2011), наместо сегашните 6 центи/kWh, или поскапување од цели 200% во наредните 3 години. Најверојатно цената на струјата нема да се изедначи веднаш со европскиот просек и ќе продолжи и понатаму да биде субвенционирана од државата, но неизбежно е да се очекува значителен раст на цената на струјата од 50-150% во наредните неколку години. 

Цената на струјата во Европа за домаќинства во првата половина на 2011, 

споредено со сегашната поскапена цена во Македонија

Во услови на очекуван се поголем раст на побарувачката за енергија, за справување со енергетскиот проблем во земјава потребни се инвестиции во енергетско ефикасни проекти, но приватниот сектор не инвестира бидејќи струјата е регулирана под пазарното ниво (=главната причина поради која пропаѓаат тендерите за енергетските проекти), додека државата исто така не инвестира со години поради други „поважни„ приоритети. Единствениот покрупен енергетски проект во последните 6 години е ХЕЦ „Света Петка„ кој стартуваше со работа пред 3 недели, што ни оддалеку не може да ги задоволи потребите на македонската економија.

Факт е дека постојат моќни приватни интереси (ЕВН), но и партиски влијанија (преку државните ЕЛЕМ и Регулаторната Комисија за Енергетика) во чиј интерес е да бараат поскапување на струјата за да извлечат што поголем профит. Така на пример, безобразно е тоа што монополите ЕЛЕМ и ЕВН трошат пари за реклами и спонзорства, кои потоа влегуваат како „легитимен„ трошок за „производство и дистрибуција на струја„ кои граѓаните треба да ги покријат преку плаќање поскапи сметки. Но и покрај овие коруптивно-профитерски шеми кои придонесуваат за порастот на цената на енергијата, таа и понатаму е пониска одошто треба да биде. Но она што е исто така драматично пониско одошто треба да биде е животниот стандард на граѓаните и социјалниот колапс за кој веќе еднаш пишував. Поради тоа, социјалниот револт кој се јавува кај народот поради поскапувањето на цените и тоа како е легитимен, а начинот на кој премиерот се обидува да ја префрли одговорноста кај регулаторната комисија и тоа како не држи. Цените и платите се како две сечила од ножици. Ако регулаторната комисија го држи едното, тогаш премиерот го држи другото, а животниот стандард се крати благодарение на нивната заедничка интеракција.

Владата се обидува привремено да го купи социјалниот мир преку вештачко ниски цени на струјата, преку вештачко висока вредност на денарот, преку вештачко високи откупни цени на земјоделските производи и преку вештачко високо ниво на платите и вработените во државната администрација, но без реален економски развој ниту едно од четирите не е одджливо на долг рок, и кога тогаш ќе пукне, и нема да буде убава глетката. Да бидам јасен, не велам дека општеството треба да заборави на својата социјална одговорност кон сиромашните домаќинства, какви што се повеќе од 30% од сите домаќинства во земјата, и дека сите треба да плаќаат струја по пазарна цена; за овие луѓе треба да постојат посебни субвенции, какви што веќе се доделуваат преку Министерството за труд. Но ултимативно нема замена за вистински економски раст и развој. За жал се што македонските власти успеаа да постигнат со години наназад е само краткорочно да ги замаскираат и ублажат последиците на нивните политики: експлозија на социјалната нееднаквост, мизерна невработеност и економска стагнација без долгорочна визија за енергетска одджливост.