Изместени приоритети

"Ако направите една математика меѓу вас, менаџери и газди на компании, за тоа кој е вашиот просек на деца, ќе сфатите дека проблемот е многу поголем од сиромаштијата и невработеноста.„ - ова македонскиот премиер им го порача викендов на бизнисмените, кои кутрите наивно се надеваа дека ќе слушнат мерки за справување со рецесијата и неликвидноста во македонската економија, но наместо тоа добија совети за семејно планирање. Проблемот бил што за сето ова време тие не ја направиле математичката операција броење деца за да увидат каде лежат вистинските проблеми и залудно ги насочувале своите напори во споредни активности како водење бизнис и отварање нови работни места.
Наспроти овој став на премиерот, безмалку на сите анкети за испитување на јавното мислење граѓаните ја посочуваат сиромаштијата и невработеноста како проблеми кои најмногу ги мачат. Што значи дека ние имаме државно водство чии приоритети сериозно се разликуваат од оние на 99% од народот. А кога приоритетите се разликуваат толку драматично, не можеме да очекуваме дека  државата ќе вложи значајни напори и средства да ја подобри ниту невработеноста ниту сиромаштијата. Наместо тоа, премиерот во истиот говор ветува „сериозни мерки„ за справување со „проблемот„ на наталитетот. Ground control to major Tom! Сосема загубивте контакт со реалноста.
И без да навлегувам во перфидното мешање на државата во семејството и дрското посочување на „свеста на луѓето„ како кочничар на економскиот прогрес, главниот проблем е самата логичка (не)исправност на аргументот. Груевски со првоодделенска логика се обидува да објасни зошто наталитетот е толку важен: „Нема економија без луѓе. Ако нема луѓе, нема ни продажба, ни интерес од инвеститори, ниту сериозен раст на економијата.„ Како што впрочем сведочат и тажните примери на економски запуштените држави Луксембург, Лихтенштајн, Монако, Андора, Исланд и Малта. Наспроти светлите економски примери на топ 5-те држави со најголем наталитет: Нигер, Уганда, Замбија, Мали и Брукина Фасо, каде економскиот препород само што не започнал.

Обратно-пропорционалната поврзаност 

на наталитетот и стандардот на живот во светот

Фундаменталната фалинка во аргументот на Груевски е премногу очигледна: Повеќе луѓе значат поголем БДП, но стандардот на живот, она што навистина се брои, се добива кога БДП ќе го поделите со вкупната популација. Популацијата се крати во броителот и именителот и останува она што е навистина важно за квалитетен стандард на живот: инвестициите по глава на жител кои како општество ги правиме за нашата иднина, без разлика дали е тоа во образование, инфраструктура, доверба едни во други или функционален правен систем. За оддржлив раст потребна е држава од која младите нема да сакаат да се отселат, туку напротив илјадници млади од странство ќе сакаат да дојдат и да допринесат со своите знаења и труд; држава која ќе биде и економски и идеолошки отворена кон светот, така што нејзината скромна големина нема да претставува никаква пречка за развој; со други зборови држава каква што Македонија не е во моментов.

Омилената статистика на премиерот

Кога и да го прашаат нашиот премиер за економијата, без разлика дали во странство или дома, тој постојано повторува една единствена статистика - Светската Банка во својот извештај Doing Business за 2012 година не карактеризира како земја која трета по ред најмногу напредувала, со што го заземаме завидното 22 место. Впрочем и нема што друго да повторува: БДП-то во првиот квартал доживеа пад од 1.4% откако веќе четврта година не покажува значителен раст, невработеноста е највисока во Европа, нееднаквоста и степенот на сиромаштија се рекордни во Европа, а според странските инвестиции сме на дното во регионот. Оттука не разбирам што бара таа неизбришлива насмевка на лицето на Груевски кога ќе му постават прашање за економијата.
Генерално гледано, повисоко рангирање на листата на Doing Business е подобро отколку пониско, иако и тоа не е секогаш точно бидејќи некои од овие регулативи се во судир со заштитата на работничките права и животната средина. Но како и да е, мораме да имаме предвид што тоа рангирање во суштина претставува. Имено, Светската Банка ги рангира земјите според регулативата за водење бизнис, а не според бизнис климата. Тоа значи дека вие уште утре можете да ги донесете сите закони кои Светската Банка ви ги налага за да се пласирате на повисоко место, но бизнисот и понатаму може да ви е мртов доколку многу поважни фактори како реалните услови за инвестирање, корупцијата, политичката стабилност и правниот систем ви се главните проблеми, како што е случајот со Македонија. Еве, и од сајтот на Светската Банка:

„Doing Business analyzes regulations that apply to an economy’s businesses during their life cycle, including start-up and operations, trading across borders, paying taxes, and resolving insolvency. Doing Business does not measure all aspects of the business environment that matter to firms and investors. For example, it does not measure security, macroeconomic stability, corruption, the level of skills, or the strength of financial systems.„

Тоа јасно се гледа и од листата на рангирани на која над нас котира Грузија (16), Тајланд (17) и Малезија (18) на пример, а една Руанда е на 45-то место, далеку пред Индија (132) која е една од главните дестинации за странски инвестиции. Еве ги на пример најдобрите 8 реформатори за 2010: на прво место Руанда, потоа Киргизстан, Македонија, Белорусија, Обединети Арапски Емирати, Молдавија, Колумбија, Таџикистан. Сосема реално друштво на земји во кое се наоѓаме според степенот на економски развој. Токму овој податок беше главен адут на премиерот за успесите на неговата економска политика, но во суштина цело време се цитира еден квази-индикатор, кој поради останати економски корелации многу повеќе е индикатор за тоа колку е проблематично да се инвестира во овие земји, отколку на идеалната клима за инвестирање.

Кога соговорникот (премиерот) свесно манипулира со статистиката, тука веќе се исклучува секаков разговор базиран на искреност и интелектуален интегритет. Тоа е доказ за потценување на сопствениот електорат, но можеби може да се разбере од аспект на бескрупулозна борба за власт. Но кога ќе ве прашаат едно конкретно прашање на највлијателнит странски медиум (СиЕнЕн), а вие ќе се направите „на Тошо„ и ќе дадете одговор кој нема никаква врска со прашањето, тогаш веќе не го потценувате само сопствениот народ, туку и водителот, и светската јавност, и конечно е срамно и за целата држава. 

Како до бесплатно студирање во САД

Пред некои 6 години директорката на една позната скопска гимназија прими посета од еден дечко кој во тоа време беше единствениот Македонец запишан на додипломски (undergraduate) студии на универзитетот Харвард со предлог тој да оддржи презентација пред средношколците за можностите за студирање во САД со полна стипендија, да ги објасни условите кои ги бараат еминентните американски универзитети и да ги сподели сите потребни информации за тоа како нашите средношколци може да аплицираат за едно такво завидно место. Дечкото, инаку подоцна мој пријател и колега, не бараше никаква финансиска надокнада, само една училница и едночасовен термин. Но наместо да биде добредојден, ако ништо друго поради иницијативата, несебичноста и одвоеното време, не му беше дозволено од страна на директорката да ја оддржи својата презентација бидејќи „не можеле на кого било да му отстапуваат училници„ (!). Одлуката на оваа (веќе бивша) директорка речиси сигурно се одрази на иднината на некои ученици со голем потенцијал, кои никогаш не слушнаа за можностите кои американскиот академски систем ги нуди, па оттука ниту аплицираа, и нивните животни патеки ги однесоа во сосема друга насока.

Информацијата е моќ, но многу често вистинската информација не доаѓа до оние кои би имале најмногу корист од неа поради себични интереси, бедна зајадливост или бирократска инерција. Од лично искуство, 98% од македонските ученици не се воопшто свесни за можностите за студирање во САД; не бев ниту јас кога завршив средно и дознав сосема случајно од еден Србин кого го сретнав во Шпанија. Останатите 2% се оние кои учат во приватни гимназии (НОВА и Турскиот колеџ), каде уште од прва година ги приремаат за процесот за аплицирање на колеџ преку совети за тоа кои предмети и воншколски активности треба да ги изберат, каде можат да аплицираат, припреми за тестирања итн. Така, децата кои учат во приватни гимназии не се привилегирани само поради економската состојба на нивните родители, туку многу поважно и поради информациите кои тие пари успеваат да им ги купат. Но информацијата не кошта ништо да се сподели. Затоа се надевам дека постов ќе допринесе да се намалат таквите непотребни привилегии и со ваша помош, шерување по социјалните мрежи и сл, ќе успее да стигне до неговата целна група и можеби ќе им помогне на некои талентирани деца да го остварат својот сон.

Каде може да аплицирате

Голем број американски универзитети секоја година запишуваат значаен процент странски студенти (3% е националниот просек) и одреден дел од нив даваат целосни стипендии, вклучително и трошоци за живот, на студентите кои ќе ги примат. Како дел од стипендијата може да биде понудено и студентска работа (отприлика 10 часа неделно), од каде сосема доволно се заработува за да се покрие и авионската карта и да остане нешто екстра за преку лето. По правило, универзитетите со целосни стипендии (full financial aid) се оние кои имаат многу пари, што значи истите оние кои фигурираат меѓу највисоко рангираните универзитети во САД (и во светот) и е потешко да се влезе. Секоја година конкуренцијата е се поголема – оваа година Харвард постави нов рекорд со acceptance rate од само 5.9% од вкупниот број апликанти. Но доколку универзитетот му понуди место на апликантот, тогаш му даваат стипендија во склад со финансиската состојба на неговата фамилија (тоа се вика need-blind and full-need  admission policy). За просечна македонска фамилија тоа речиси секогаш подразбира целосна стипендија. Универзитетите и колеџите кои даваат целосна стипендија се: Harvard, Princeton, Yale, MIT, Dartmouth, Amherst, потоа University of Chicago, Wesleyan University, Skidmore College, Trinity College, Gettysburg College, Williams College, Vassar, Colby College, а на оваа страница има уште некои универзитети кои тврдат дека имаат full-need admission, но можеби не се однесува и на странските апликанти (проверете во Admissions на страната на конкретниот универзитет). Сите овие универзитети се рангирани во првите 50 во САД, што значи дека критериумите за прием се исклучително високи. Рангирањето можете да го проверите на US News Education.

Кој може да аплицира

Секој кој има диплома од средно може да аплицира, но тоа не значи дека секој треба да аплицира, бидејќи процесот на аплицирање е долг, напорен и најголемиот број универзитети имаат application fee во висина од 50-100$. Поради тоа се препорачува да аплицирате само доколку имате реални шанси за прием. Нема строго зададени критериуми и секоја година родителите во САД даваат огромни пари на тутори и консултанти чија задача е од нивното дете да конструираат профил каков што тие мислат дека универзитетите бараат, колку и да е тоа недефинирана категорија. Како и да е, типичниот успешен кандидат од странство има висок просек од средно (над 4.8), комуницира на англиски без никаков проблем, има барем една воншколска активност во која е активен и постигнува резултати во истата (курс по странски јазик не се важи), демонстрира лидерство, учествува и освојува награди на натпревари или семинари (државни и/или меѓународни) од областа која го интересира... Предност е и доколку сте имале одредени негативни фамилијарни околности кои сте морале да ги надминете (самохран родител, социјален случај, малцинско потекло - од ромска националност, на пример и сл.), бидејќи тоа покажува силен карактер и бидејќи универзитетите се трудат да ја зголемат разновидноста на студентите. Еден таков екстремен случај е оваа девојка, која Харвард ја прими оваа година со посебни почести.

Студирање на друг континент, колку и да изгледа примамливо од овде, може да биде особен психолошки предизвик за некои луѓе. Затоа мислам дека доколку никогаш не сте биле сами во странство на подолг период и не знаете дали и како се адаптирате на туѓа средина, можеби не е најпаметно да се впуштите во ова.

Принстон: Blair Hall

Што треба за да аплицирате

Најголемиот дел од процесот на аплицирање (ако не и целосно електронски) се одвива онлајн. Најпрво ќе ја симнете апликацијата (сите потребни формулари) од сајтот на универзитетот за кој сте заинтересирани или ќе ги пополните истите електронски.  Во формуларите треба да одговорите десетици прашања кои имаат за цел да го откријат вашиот карактер, размислувања, амбиции, идеи и вредности.

Најверојатно ќе има и есеј и/или statement of purpose во вид на прашање со подолг одговор, не повеќе од 2 страни. Македонските стандарди за пишување есеј се малку поразлични од американските; комитетот на сака да чита патос и стилски фигури, туку нешто што личи повеќе на политички говор зад кое стои индивидуа со цврст карактер и амбиција. Прочитајте на интернет примери од есеи пред да почнете да пишувате. Избегнувајте стереотипни идеи и изрази, бидејќи како правило – колку е поискрено и поконкретно, толку поголем впечаток ќе оставите.

Ќе ви требаат и неколку (обично 2) препораки од луѓе кои добро ве познаваат (некој ваш професор или инструктор, не родители или пријатели), кои ќе треба да кажат за каков брилијантен потенцијал се работи.

Најтешкиот дел од аплицирањето е полагањето на SAT тестот. Се работи за стандардизиран тест со три дела: math, critical reading и writing, кого го полагаат сите апликанти, и странски и „домашни„. Има и посебни SAT Subject Tests, но не сите школи го бараат тоа, иако често се препорачани. На официјалниот сајт може да се регистрирате (80$ е registration fee) за една од датите на кои се полага тестот (во септември или октомври, но регистрацијата треба да ја направите барем 1 месец порано). Кај нас тестот се полага во гимназијата НОВА. Неопходно е барем 2 недели спремање, бидејќи тестовите се многу поразлични од што било друго на кое нашите средношколци се навикнати. Иако самата математика е релативно едноставна, акцентот е ставен на брзо размислување и логика. Материјали за подготовка можете да најдете во Британскиот Совет во Скопје или универзитетската библиотека или да ги симнете онлајн како торенти. За првите 20 рангирани школи препорачливо е да имате 650/800 на сите делови, а за солиден резултат се смета над 700/800, иако за странски студенти толерираат и нешто послаби резултати на writing и cirtical reading поради јазичната бариера. Cut-off-от од 650/800 одговара на најдобрите 10% од сите ученици. Иако вашиот слаб SAT score може да биде надоместен со инаку одлична севкупна апликација, SAT служи како важен индикатор преку кој можат да се споредат илјадниците различни школски системи ширум светот и воопшто не е за потценување. SAT subject tests (тестови за поединечни предмети) од друга страна се многу полесни, лесно се учат и тука за добар резултат важи речиси совршен score (близу 800). Доколку имате резултати од SAT, повеќето школи не бараат додатно TOEFL тестирање за познавање англиски.

За крај, ќе ви ги побараат и официјалните свидетелства и евентуално сертификати или награди кои ќе ги наведете во апликацијата, преведени и заверени на нотар. Во некои случаи ќе ги побараат само доколку ве примат, но сигурно ќе ги побараат. Затоа (и не само затоа) никако не смеете да давате лажни податоци во вашата апликација. Доколку се откријат какви било лажни податоци, може да ви ја поништат дипломата и години по дипломирањето.

Конечно, доколку вашата апликација помине во втората фаза, добар дел од школите ја користат својата мрежа од алумни за да организираат интервју за потенцијалните апликанти во најблиската локација во која имаат некого. Интервјуто можеби ќе ви се чини најстресно, но доколку се што е наведено во апликацијата е искрено и точно и доколку имате минимум social skills, ќе биде само чиста формалност и нема да има битно влијание врз конечната одлука.

MIT студенти на час Вовед во роботика

Каде, кога и како да аплицирате

Процесот трае цела една година и подразбира неколку недели  интензивна работа на самата апликација и есејот, покрај подготовките за SAT. Самите рокови за апликацијата варираат од школо до школо, распоредени од ноември до февруари, но поради SAT тестот мора да почнете со припреми најкасно во септември. Тоа значи дека апликантите што би можеле сега да аплицираат за наредната академска година треба штотуку да почнуваат четврта година средно. Доколку сте веќе запишани на факултет, треба да аплицирате како трансфер студенти (за школите што воопшто дозволуваат трансфери), но бројот на примени трансфер студенти е многу мал - само неколку десетици студенти. Доколку веќе имате факултетска диплома (бачелор), не може да аплицирате за друга.

Прашањето на кои универзитети од наведените да аплицирате бара доста истражување (локација, financial aid policy, “minimum” requirements, deadlines) и важно е колку пари сте подготвени да инвестирате. Бидејќи веќе аплицирате (SAT важи за сите школи, есејот може лесно да се прилагоди со мали измени), секоја наредна апликација ќе ве кошта многу малку дополнително време, но цената за application fees, SAT scores mailings и слично ќе изнесува околу 100$ по апликација, и брзо може да се собере значителна сума ако аплицирате на повеќе од 5 места (што и се препорачува). Споредено со парите и можностите што ќе ги добиете ако ве примат (100,000-200,000$ за 4 години), тоа не е ништо, но затоа е важно реално да ги процените вашите шанси и да аплицирате на места од повисок и понизок ранг како би извлекле максимум веројатност да не извисите таа година. Американците обично аплицираат на 10-20 школи (но имаат 10 пати поголема плата од нашата).

Доколку се пронаоѓате во описот на типичниот успешен кандидат и имате желба да студирате на најпрестижните факултети во Америка, прво што треба да направите е да закажете SAT термин. По темелно истражување на опциите (вебсајтот на универзитетите е се што ви треба), треба да одлучите на колку и на кои школи сакате да аплицирате. И веќе во октомври да почнете да ги составувате апликациите. Ако никогаш во животот не сте пополниле апликација, нема да биде воопшто едноставно, но не се откажувајте. Овој пост може да ви служи само како појдовна точка; уште многу други работи ќе треба да ги направите сами. Би сакал да ви помогнам на конкретни прашања, но тоа нема да го направам од три причини: 1. Студиите ми одземаат премногу време. 2. Сите универзитети обично имаат е-мејл специјално за admissions на кој може да поставувате прашања околу документацијата и правилата. 3. Доколку не успевате сами да се снајдете во процесот на аплицирање, тогаш сосема сигурно не сте соодветен кандидат и нема ниту да успеете да се снајдете во средината и екстремно брзото темпо кога ќе отидете таму.

За крај, би сакал да нагласам дека постов е пишуван од мое лично искуство и искуство од разговори со други луѓе, меѓутоа колку што може поопшто да важи за сите школи. Но имајте предвид дека јас поминав само низ апликативниот процес за Харвард, и повеќето со кои имам разговарано имаат исто така аплицирано за Ivy League школи, што значи дека можно е за некои други школи да е малку поразлично. Ви посакувам многу среќа во аплицирањето и да имаме што поквалитетно македонско присуство во САД, какви што се сите оние брилијантни луќе кои веќе ги запознав и кои некој ден можеби ќе бидат од непроценлива корист за оваа земја.

Африка

Би требало да се извинам за тоа што го запоставив блогов во последниот месец и половина, особено затоа што е нов. Но имам убава причина за тоа: Кенија, Танзанија и Уганда. Поминав 3 недели во Кенија волонтирајќи во светата Каја Кинондо шума, проект под заштита на УНЕСКО, и уште 2 недели backpacking во Источна Африка. Имав и можност да работам во локалната селска банка, микрофинансиска институција што го промовира концептот на оддржливост со поддршка од World Wildlife Fund, што ми е важно и од академски аспект бидејќи се фокусирам на економија на развој (development) и меѓународна економија.

Не знам како би можел да ги опишам впечатоците за еден континент кој во Македонија речиси да не фигурира во јавната свест; за кој и покрај неколкуте прочитани книги, изгледни филмови, вести и документарци, искуства и луѓе кои ги запознав таму, се уште ми се чини дека знам толку малку, а има толку многу да се знае. Најблиску можам да го опишам со зборовите на Lance Morrow:

„Africa has a genious for extremes, for the beginning and the end. It seems simultaneously connected to some memory of Eden and to some foretaste of apocalypse. Nowhere is day more vivid or night darker. Nowhere are forests more luxuriant. Nowhere is there a continent more miserable."

Насмевките и еуфоријата на децата кои без разлика колку пати поминуваш покрај нивната куќа, секој пат се возбудени како да е прв: истрчуваат, извикуваат „Џамбо!„, те фаќаат за рака сакајќи да почуствуваат дали белата кожа е иста како и црната, и одат по тебе со босите ноџиња по калливата црвеникава земја... Непосредноста и отвореноста на луѓето на кои налетуваш во автобус и кои ти оставаат нивно „CV„ или телефонски број со ветување дека ќе останат во контакт... Повикот за рамазанска молитва веднаш после кој целото гратче се размрдува и сите се упатуваат во правецот на џамијата, или секоја недела преполните цркви со свечено дотерани верници од кои ечи преубава хорска и госпел музика ...Непрегледните рамнини на Серенгети каде хоризонтот се спојува со небото... Тоа се флешови од Африка кои ќе ми останат во сеќавање.

И сите оние работи на кои нема да се сеќавам како сум ги научил, но ќе ме променат како личност и моето разбирање за светот. Луѓето не се толку паметни колку што економистите претпоставуваат (rational expectations theory), но ниту се толку глупави колку што понекогаш мислат. Научив дека сиромашните можеби не знаат ништо за експоненцијалното сметање и каматите, но имаат инстинктивно разбирање за цените, ризиците и исплатливоста на бизнис-идеите. Економските неуспеси се многу повеќе резултат на лош дизајн и корупција на елитите, отколку на неспособноста на локалното население. Нема ништо подепресивно од тоа да после неколку разговори со новостекнатите пријатели, сиромаштијата за која сум читал стотици статистики наеднаш добива глас и приказна и емоционална тежина, а останува еднакво безизлезна како и пред разговорот. Сфаќаш дека сиромаштија не е само недостаток на пари и материјални добра, туку недостаток на опции во најопшта смисла на зборот. Но од таквите искуства излегуваш со ново разбирање, со восхит за оптимизмот со кој тие луѓе гледаат на животот и ново чувство на благодарност кон сето она што општествата во кои сме се родиле и живееме ни го овозможиле за да ни помогнат да станеме тоа што сме.

ПС: Бидејќи facebook ме принуди да ставам тајмлајн, сега може да бидете subscribers за полесно следење на блогот: http://www.facebook.com/goran.lazarevski

Социјални струења

По многу долго време во Македонија се случуваат социјални протести поради поскапувањето на струјата и парното. Сам по себе ова е важен настан што не би смеел да го одминам, но мислам дека ова не е некаков нов и неочекуван развој на настаните туку многу повеќе неизбежна последица на владината економска политика на осиромашување на се поголем слој на граѓани. Премиерот вчера на прес-конференција се обиде да се испере од одговорноста, но не знам кој друг би бил поодговорен за социјалната состојба во државата ако не тој.

На кратко кажано, Македонија е земја која понатаму увезува скапа енергија и тој увоз во иднина се очекува и понатаму да расте. Во 2011, 30.4% од вкупната потрошувачка на електрична енергија дошла од увоз за што сме платиле 161 милиони долари, според Регулаторната комисија, додека за задоволување на 46% од вкупните енергетски потреби (вклучително нафта) Македонија увезува во вредност од 650 милиони долари. 

Пораст на увозот на ел. енергија: За жал бројките од МЕПСО се до 2006 година, 

но споредбено се гледа дека увозот во 2011 е двојно поголем од тој во 2006.

Од друга страна, енергијата што неефикасно ја произведуваме ја продаваме за нереално ниски цени, кои се недоволни да обезбедат средства неопходни за проширување на енергетските капацитети. Заедно со Србија, плаќаме најевтина струја во цела Европа. И во двете држави струјата се уште се третира како социјална категорија, што од една страна го купува социјалниот мир, но од друга страна ја елиминира основната улога на цената во економијата – улогата на сигнал кој допринесува за оптимална распределба на ограничените енергетски и финансиски ресурси со кои располагаме. Со вештачки регулираната цена се создаваат нееднакви услови за компаниите со различна потрошувачка на енергија, се кочи развојот на регионалниот пазар, не се стимулира штедење на енергијата, и се задушуваат економските мотиви за инвестирање во енергетска ефикасност на долг рок, како од страна на потрошувачите (изолација), така и од производителите (обновливи извори, нови инвестиции). Поради овие нарушени incentives, Македонија и Србија се на самото европско дно според енергетската ефикасност (т.е. произведуваме најскапа енергија, која ја продаваме за најевтини цени). Како дел од преземените обврски за приближување кон ЕУ регулативата, цената на струјата до 2015 ќе мора да се искачи до пазарното ниво, а тоа подразбира цени во висина од 18 центи/kWh (просек за ЕУ,2011), наместо сегашните 6 центи/kWh, или поскапување од цели 200% во наредните 3 години. Најверојатно цената на струјата нема да се изедначи веднаш со европскиот просек и ќе продолжи и понатаму да биде субвенционирана од државата, но неизбежно е да се очекува значителен раст на цената на струјата од 50-150% во наредните неколку години. 

Цената на струјата во Европа за домаќинства во првата половина на 2011, 

споредено со сегашната поскапена цена во Македонија

Во услови на очекуван се поголем раст на побарувачката за енергија, за справување со енергетскиот проблем во земјава потребни се инвестиции во енергетско ефикасни проекти, но приватниот сектор не инвестира бидејќи струјата е регулирана под пазарното ниво (=главната причина поради која пропаѓаат тендерите за енергетските проекти), додека државата исто така не инвестира со години поради други „поважни„ приоритети. Единствениот покрупен енергетски проект во последните 6 години е ХЕЦ „Света Петка„ кој стартуваше со работа пред 3 недели, што ни оддалеку не може да ги задоволи потребите на македонската економија.

Факт е дека постојат моќни приватни интереси (ЕВН), но и партиски влијанија (преку државните ЕЛЕМ и Регулаторната Комисија за Енергетика) во чиј интерес е да бараат поскапување на струјата за да извлечат што поголем профит. Така на пример, безобразно е тоа што монополите ЕЛЕМ и ЕВН трошат пари за реклами и спонзорства, кои потоа влегуваат како „легитимен„ трошок за „производство и дистрибуција на струја„ кои граѓаните треба да ги покријат преку плаќање поскапи сметки. Но и покрај овие коруптивно-профитерски шеми кои придонесуваат за порастот на цената на енергијата, таа и понатаму е пониска одошто треба да биде. Но она што е исто така драматично пониско одошто треба да биде е животниот стандард на граѓаните и социјалниот колапс за кој веќе еднаш пишував. Поради тоа, социјалниот револт кој се јавува кај народот поради поскапувањето на цените и тоа како е легитимен, а начинот на кој премиерот се обидува да ја префрли одговорноста кај регулаторната комисија и тоа како не држи. Цените и платите се како две сечила од ножици. Ако регулаторната комисија го држи едното, тогаш премиерот го држи другото, а животниот стандард се крати благодарение на нивната заедничка интеракција.

Владата се обидува привремено да го купи социјалниот мир преку вештачко ниски цени на струјата, преку вештачко висока вредност на денарот, преку вештачко високи откупни цени на земјоделските производи и преку вештачко високо ниво на платите и вработените во државната администрација, но без реален економски развој ниту едно од четирите не е одджливо на долг рок, и кога тогаш ќе пукне, и нема да буде убава глетката. Да бидам јасен, не велам дека општеството треба да заборави на својата социјална одговорност кон сиромашните домаќинства, какви што се повеќе од 30% од сите домаќинства во земјата, и дека сите треба да плаќаат струја по пазарна цена; за овие луѓе треба да постојат посебни субвенции, какви што веќе се доделуваат преку Министерството за труд. Но ултимативно нема замена за вистински економски раст и развој. За жал се што македонските власти успеаа да постигнат со години наназад е само краткорочно да ги замаскираат и ублажат последиците на нивните политики: експлозија на социјалната нееднаквост, мизерна невработеност и економска стагнација без долгорочна визија за енергетска одджливост.

Големиот високообразовен меур

Во последниве 7 години, по либерализацијата на образовниот систем во Македонија, дисперзираните студии, отворањето на голем број приватни универзитети и имплементацијата на Болоњскиот систем, можностите за студирање се проширија како никогаш до сега. Високото образование според престижот станува она што некогаш беше средното. И додека некои во овој процес го гледаат образовното издигнување на нацијата, други истото го интепретираат како спуштање на нивото на квалитет со цел деелитизација на општеството во кое еден ден сите ќе имаат факултетска диплома.
Вистината е некаде помеѓу, и за да ги одвоиме фактите од митовите и политичките предрасуди, неопходно е да се позанимаваме со малку статистика. Неоспорен факт е дека бројот на студенти во високото образование енормно е зголемен (види график).

Историски тренд на бројот на дипломирани студенти 

во Македонија 1990-2010, Државен завод за статистика.

Така на пример, во академската 2009/2010 дури 70% од завршените среднисти се запишале на факултет. Иако оваа е рекордна бројка во македонската историја, со неа само почнуваме да се доближуваме до останатите развиени земји како САД каде 73% од вкупниот број млади (а не само од оние кои матурирале) се опфатени во високото образование, наспроти 24% во Македонија. Оттука инстинктивно е за неупатените да помислат дека Македонија е на добар пат да ги достигне западните стандарди штом толкав голем број ученици одлучуваат да го продолжат школувањето. Образовната политика на Владата имено се базираше токму на ова согледување: мислејќи дека доколку бројот на високообразовани кадри во земјата достигне такви размери, тоа ќе донесе странски инвестиции во секторите кои имаат повисока профитабилност и за кои е неопходна работна сила со вештини и знаења. Но во економијата постои еден принцип познат како законот на Гудхарт кој гласи:
„Кога некој мерлив индикатор ќе стане цел на одредена економска политика, тогаш тој престанува да биде добар индикатор за она што всушност треба да го мери.„
Така, доколку во нормални услови бројот на високообразовани кадри е индикатор за квалитетот на работната сила и вештините кои таа ги поседува, во оној момент кога власта ќе си постави цел сама по себе да го напумпа тој процент, тогаш таа бројка губи секакво значење кое евентуално го поседува и квалитетот повеќе не соодветствува со статистиката. Значи вистинското прашање не е колку студенти дипломираат во Македонија, туку што можат тие да направат со таа диплома.

Цената на образованието
Кога економистите ја мерат цената на нешто, тоа не ја вклучува само вредноста во пари која ја плаќаме, туку и вредноста на втората најдобра опција која не ја избираме т.н. opportunity cost. (дигресија со еден виц: како ќе зезнете економист? -Со тоа што наместо еден, ќе му понудите да избира помеѓу два идентични сникерса. :) Да земеме за пример колку чини една диплома на приватен универзитет? Тука спаѓа школарината која ја плаќаме во текот на 4 години (4*2,000=8,000 евра), но и цената на пропуштената плата која нема да ја примате за тие 4 години (4*12*350=16,800 евра), севкупно околу 25,000 евра. Скапо малку?
Да видиме колку добиваме за возврат од истата таа генеричка диплома. Еден индикатор е разликата во платите помеѓу оние со средно и оние со високо образование, но тука постои добро познат bias (грешка) при ваквите споредби, бидејќи поспособните ученици кои и без диплома би заработувале повеќе се токму оние кои запишуваат факултет. Наместо тоа можеме да ги споредиме стапките на невработеност кај двете групи, и доколку дипломата е исплатлива инвестиција тогаш несомнено би требало кај факултетски образованите да има помала стапка на невработеност. На прва, статистиката токму тоа и го покажува:

Извор: Државен завод за статистика, Анкета за работна сила, 2010

Но доколку ги погледнеме статистиките само за возрасната група која беше зафатена од либерализацијата во високото образование, излегува сосема поинаква слика:

Извор: Државен завод за статистика, Анкета за работна сила, 2010

Парадоксално, процентот на невработени млади (меѓу оние што бараат или имаат работа т.е. активното население) е поголем меѓу дипломираните „академици„ отколку меѓу среднистите, па дури нема ниту голема разлика споредено со оние со основно или без никакво образование. Прашање за милион долари е како успеа оваа држава во последниве 10 години да создаде образовен систем кој инвестира грдни пари во образување на интелектуална елита, за потоа истата таа да биде помалку корисна за стопанството отколку пред нејзината „наобразба„. И зошто истиот тој систем вложува во човечки ресурси кои потоа нема никаква намера да ги користи?

Ефектот „мамино синче„  
Пред да го одговориме милионското прашање, морам да нагласам што овие бројки НЕ значат. Тие не значат дека дипломите од сите факултети се бескорисни и дека треба да го напуштите факултетот за да барате вработување веднаш. Сосема е можно некои факултети да нудат (и нудат) солидни услови и вистински знаења, но таквите поединечни случаи не можат да дојдат до израз во статистика базирана на просеци. Исто така, немаме информација за оние студенти кои се вработуваат и кои сосема е можно да земаат плата значително поголема од просекот, но дури и тоа не ги оправдува рекордните стапки невработеност кај младите со кои Македонија држи уште еден неславен европски рекорд (заедно со Босна).
Постојат две објаснувања за енормната невработеност кај младите. Едното е дека пазарот на работна сила е престрого регулиран, па поради тоа работодавачите се „заглавени„ со понеквалитетни постари кадри кои не им се исплати да ги сменат за помлади и пообразовани поради пеналите вклучени во работните договори. Другото објаснуање е дека квалитетот на младите кадри е лош и дека работодавачите преферираат да ги задржат поискусните кадри отколку да ризикуваат со новите. Во Македонија со донесувањето на Законот за работни односи од 2005 се овозможи поголема флексибилност и како последица на тоа процентот на невработеност кај младите почна полека да се намалува. Но и покрај овој тренд, невработеноста е преголема за да се објасни само на таа база.
Тоа значи дека лошиот квалитет на просечниот кадар кој излегува од универзитетите е факт со кој треба да се соочиме. Ова го потврдува и парадоксот што го спомнав погоре: дека младиот среднист денес има поголема шанса за вработување отколку оној со факултет. Овој парадокс до некаде може да се објасни преку феноменот на „мамини синчиња„ - млади кои уживаат во студентските денови трошејќи ги парите на родителите, а по дипломирањето одбиваат секаква работа која не им е по струка како „испод чест„, на тој начин продолжувајќи го студентскиот живот како невработени.

Цената на изгубената надеж
Невработеноста кај младите не е само статистички куриозитет базиран на возраста на испитаниците. Таа треба да се сфати како економска рак рана која метастазира од ден во ден. Неискористените човечки ресурси ја чинат Македонија милјарди долари секоја година. Но човечкиот капитал не е само средство за економско производство, туку тоа се и надежи за сигурна иднина, верба вложена во општеството и верба вложена во себе. Кога ќе им оневозможите на мнозинството млади луѓе да создаваат за себе и за државата, вие создавате изгубена генрација, која своите најдобри и најкреативни години ги поминува лута и огорчена на системот. Создавате генерација која станува оттуѓена, цинична, депресивна, склона кон криминал, со изместен систем на вредности, која сака да ја напушти државата и која таа горчина некој ден ќе ја пренесе и на своите деца, и мислам дека токму ваква една младина нашата власт помогна да се создаде.  

Дувањето на меурот
Економистите велат дека се создава меур кога пазарот масовно инвестира во некоја технологија надевајќи се дека е исплатлива на долг рок, но всушност се работи за неоправдан оптизмизам, за т.н. herding (менталитет на стадото) и на крајот кога меурот ќе пукне сите сфаќаат дека инвестицијата всушност била промашај, настанува вишок капацитет и паѓа цената. Ако заклучиме од изнесените податоци дека инвестирањето во високото образование има карактеристики на меур, сепак од позиција на либерални принципи секој има право да избере да вложува во својата иднина онака како што мисли дека е најдобро за него, дури и кога се работи за исклучиво лоша инвестиција. Во оваа смисла беше добредојдена либерализацијата во високото образование, зголемената конкуренција и поголемиот број можности што таа ги нуди.

Но дури и ако настапиме од оваа радикално либерална позиција, не може да се негира улогата на власта во стимулирањето на овој меур со цел зголемување на процентот високообразовани кадри. Преку екстремно ниските критериуми за акредитација на приватни универзитети и отварањето на државни универзитети без адекватна опременост (Штипскиот, Охридскиот, Тетовскиот) власта свесно го помогна намалувањето на квалитетот на високото образование, надевајќи се на зголемување на квантитетот за возврат. Но влошувањето на квалитетот е и цел сама по себе која произлегува од толку суштинскиот проект на владејачката коалиција да создаде дисциплинирано гласачко тело, а не индивидуи кои мислат и критички проценуваат.  Вулгарната партизираност на високообразовната политика го доведе квалитетот на некои дипломи до ниво на тоалетна хартија. Така, не е тајна дека Европскиот Универзитет функционира де факто како партиска институција чија цел е експресно да дипломира партиски кадри за државните институции кои на друго место не би поминале ниту еден испит. Доктор Латас и магистерот Урко се најпроминентните примери од оваа високообразовна институција, заедно со онаа карикатура од претседател Бојо со сомнителни акредитации и биографија. Тетовскиот Универзитет е приказна сама за себе и ниту сме запознаени добро со сите партиски војни кои се водат таму. Скандалот со Информатичкиот универзитет во Охрид кога неколку странски професори ја обвинија управата за плагијат докторски, партизираност, авторитарност и најавија тужби, само за кратко го доведе проблемот со плагијатите на виделина, но воопшто не е случајно што никој не одговараше за тоа. Плагијати дисертации, препишани магистерски, нарачани дипломски постојат не поради превид, туку како цел сама за себе на образовната политика, бидејќи токму тие се клучни да се одржи партиско-интелектуалната елита која системот има за задача да ја продуцира. И колку повеќе власта го дува меурот на високото образование, толку повеќе се дуваат лажните надежи на студентите, толку поголемо ќе биде нивното разочарување и цената што како општество ќе треба да ја платиме кога тој меур неизбежно ќе пукне. Се надеваме само дека на студентите ќе им пукне порано од политиката на власта, за доброто на сите.

Туристичка завера

„People of the same trade seldom meet together, even for merriment and diversion, but the conversation ends in a conspiracy against the public, or in some contrivance to raise prices." - Adam Smith (The Wealth of Nations, 1776)

„Луѓето од истиот еснаф ретко се среќаваат меѓу себе, дури ниту за забава и разонода, освен ако разговорот не заврши како завера против јавноста или со некој слична шема за зголемување на цените.„ - Адам Смит, 1776

Една ваква еснафска средба пред два дена организираа македонските тур оператори во врска со новите измени на Законот за туристичка дејност со кои се предвидува одредена либерализација на дејноста. Медиумите (Канал 5, алфа) кои се појавија на пресот некритички го пренесоа ставот на домашните тур оператори во еден прилог од чија конфузност може само да се заклучи дека и самите новинари не разбрале зошто се таму. 

People of the same trade seldom meet together, but here they are.

Со измените на Законот, домашните тур оператори ја губат законската привилегија да можат само тие да склучуваат договори со хотелите и туристичките водичи. Со тоа нивната неспособност да донесат туристи повеќе нема да биде заштитена со закон, туку сега и странските туристички агенции со посредство на само еден домашен туристички водич ќе можат да склучуваат договори со хотелите, рестораните и да организираат тури. Ефектот на ваквата поголема слобода во дејноста може да биде само додатни склучени договори и аранжмани, кои до сега поради законската забрана не можеле да се реализираат. Поголемата конкуренција ќе го подигне и квалитетот на работа на туристичките агенции, вклучително и квалитетот на туристичката понуда поради зголемениот број на туристи.

И како што е предвидливо секој пат кога некоја група на специјални економски интереси ќе се соочи со губење на монополските права, тие повикуваат на „воведување ред„ и „законска заштита„. Но законска заштита може да бара само некој кој се чувствува загрозен од фер-третманот кој го добива на пазарот, кој ги наградува способните, а ги казнува неспособните. Законската заштита, најчесто во форма на специјални лиценци, дозволи за работа, комплицирани регулативи, забрани за странски компании да вршат дејност и сл., многу ретко работи во интерес на потрошувачите (туристите), а многу почесто нејзината намена е да ја држи гранката заштитена од нова конкуренција, во полза на неколкуте компании-инсајдери кои ги експлоатираат нивните клиенти (туристите, хотелиерите, сопствениците на ресторани) со повисоки цени и недостаток на иновативност и желба за промена.

Несреќата е во тоа што интересите на потрошувачите никогаш не се и не можат да бидат така добро организирани како оние на еснафот. Потрошувачот троши само мал процент од неговата плата на такси на пример, па така ниту еден од нас не е премногу загрозен од високите цени на таксито за да организира „Здружение за заштита на корисниците на такси„, иако како целина штетата која ја трпат сите потрошувачи е голема. Но таксистите целата своја плата ја вадат од возење такси, па поради тоа во речиси секој град постои Здружение на такси-превозниците. На тој начин, еснафот многу полесно успева да излобира кај властите законски решенија во негова полза, кои се екстрактивни во однос на широката јавност. 

Овој принцип уште уште во 1776 му бил јасен на таткото на економијата, шкотскиот филозоф Адам Смит, но се чини ќе почекаме уште долго додека им се разјасни на македонските новинари за да во иднина направат избалансиран прилог со минимум критички осврт.

Поучен виц (nerdish)

Овој виц се врти уште од поодамна на Интернет, но од поскоро го има во една нова верзија поради кризата во Грција. (преземено од он.нет):

Богат германски турист вози низ едно грчкo село, застанува пред локален хотел, остава 100 евра на рецепција и му кажува на газдата дека сака прво да ги разгледа собите и сам да одбере во која ќе преноќи.  Газдата му дава клучеви и веднаш штом Германецот почнал да се качува по скалите, овој ги зграпчува стоте евра и трча до комшијата касап за да му го врати долгот. Касапот ги зема парите и веднаш оди кај фармерот за да му ги врати парите што му ги должи. Овој ја прибира банкнотата и тргнува право кај својот добавувач, за да му плати за храната и горивото. Добавувачот не чека ни секунда, вози во локалната таверна за да си го расчисти рабушот. Сопственикот на таверната ги зема 100-те евра и веднаш ѝ ги пика во деколте на една локална проститутка која пиела на шанк, а која претходно му понудила услуга на рецка. Проститутката станува и трча во хотелот за да си ја плати собата, давајќи му ги парите на Гркот кој прв ги доби стоте евра. Овој во секунда ги враќа парите на рецепција за да не се посомнева туристот. Во тој момент Германецот се симнува по скали, си ги зема парите, се жали дека не е задоволен од понуденото и го напушта селото. И така, никој ништо не произведува и никој ништо не заработува, а сите си ги враќаат долговите.

Причината поради која на луѓето им е смешен вицот е урнебесно апсурдниот начинот на кој оваа микро-економија функционира, која на повеќето им се чини толку различна од реалната економија, од тоа како таа навистина „би требало„ да функционира. Но причината поради која јас го сакам овој виц е токму обратното - тоа што тој претставува совршена аналогија на реалната економија и може да ни послужи како одличен модел да се разберат основите на модерната макроекономија и Кејнзијанската теорија, кои се неизбежни во секоја економска дискусија, па и во иднина на овој блог за добар дел од постовите кои ќе се однесуваат на европската и грчката криза.

Грчкото село како модел за глобалната економија
Во моментот кога Германецот пристигнува во грчкото село, не постои никаква економска активност, односно владее економска криза, предизвикана поради криза на ликвидност (исто како во сегашната глобална рецесија). Имено, иако сите жители се работоспосбни и желни за работа, секој на секого му должи пари, така што никој нема доволно пари за трошење (во економскиот жаргон се вели намалена агрегатна побарувачка) и поради тоа никој не може да почне да работи, платите каснат, а економијата стагнира. Важно да се запази е тоа што кризата во случајов не е предизвикана од никакви реални фактори: нема никаква природна катастрофа, ниту квалитетот на таверната е опаднат, ниту цената на горивото е покачена за добавувачот да не може да работи, ниту продуктивноста на фармерот е опадната, ниту пак проститутката е на боловање. Кризата едноставно е продукт на институционален „баг„ во начинот на кој сите учесници се поврзани во финансискиот систем. На сличен начин, презадолженоста на домакинствата во отплаќање на нивните хипотеки беше тригер за Големата Рецесија во 2008-та.
Улогата на германскиот спасител во овој случај и припаѓа на централната власт и таа интервенција може да се интерпретира на два начина: фискална или монетарна, кои всушност се и двата главни канали преку кои власта може да влијае на макроекономските текови.
Замислете најпрво дека станува збор за монетарна интервенција, што значи дека централната власт (Централната Банка, т.е. НБРМ во случајот на Македонија) пушта во оптек поголема количина банкноти (пари) кои не чинат ништо за да се испечатат. Новите пари најчесто влегуваат во економијата во форма на евтини заеми (преку намалени каматни стапки). Така, кога Германецот доаѓа со својата банкнота од 100 евра, се враќаат сите долгови и циклусот на давање услуги преку задолжување може да започне уште еднаш, и со тоа заживува економијата. (ова под претпоставка дека задолжувањето е нормален модус на функционирање на оваа економија. Аналогно, без никаква промена на поентата, економскиот циклус може да тече и без задолжување и во тој случај самото кружење на банкнотата за плаќање на услугите ќе ја заживее економската активност).
Во втората верзија (фискална интервенција), Германецот ја претставува самата извршна власт (Владата), која се задолжува кај банките, ги троши парите (давајќи субвенции на хотелиерите во случајов), притоа нивната куповна моќ се зголемува, па тие ги трошат парите кај месарот, овој кај фармерот, тој кај добавувачот, тој кај проститутката итн. На крајот од циклусот Владата повторно ги собира парите назад преку даноци и им ги враќа на банките, со таа разлика што фискалната интервенција успеала да ја поттикне агрегатната побарувачка и да ја извлече економијата од криза.
Тукушто ја опишав суштината на теоријата на Кејнз со помош на која светот излезе од Големата Депресија во 30-те години и оттогаш претставува темел на макроекономската политика на речиси сите држави во светот (политика на т.н. анти-циклична интервенција, која подразбира монетарна и/или фискална интервенција во време на криза).

Џон М. Кејнз

Што може да тргне наопаку?
Две работи.
1. Замислете дека хотелиерот му должи на касапот не 100, туку 70 евра. Останатите 30 евра, наместо да ги потроши, хотелиерот ги става во банка за црни денови. Месарот исто така му должи помала сума на фармерот, а 30% од своите новодобиени 70 евра исто така става на страна. На овој начин ефектот на монетарната експанзија од 100 евра е значително помал, бидејќи додека парите стигнат до проститутката, тие се значително намалени, па таа нема да може да си ја плати собата, што значи дека заздравувањето на економијата има ограничен ефект. Овде се работи за добро познатиот multiplier effect, односно колкав економски раст може да очекуваме како последица на фискалната или монетарната експанзија. По правило, доколку парите одат кај посиромашните слоеви, поверојатно е дека тие ќе бидат целосно потрошени, а не заштедени, бидејќи овие домаќинства секогаш имаат потреби кои не можат да ги задоволат со потрошувачки кредити од банките (поради намалена кредитоспособност).
2. Втората работа што може да тргне наопаку е наместо зголемена економска активност, да рипнат цените. Замислете дека касапот нема повеќе јагниња за колење, дека добавувачот веќе работи 12 часа дневно и дека проститутката е пребукирана. Што ќе се случи кога ќе дојде нов муштерија со својата банкнота од 100 евра и ќе побара уште услуги? Логично е дека цената на услугите и јагнешкото ќе рипне, односно ќе настане инфлација, што предизвикува нестабилност на цените, што пак повлекува несигурна инвестициска клима. Инфлацијата е примарниот страв на централните банки чија задача е да одджуваат ценовна стабилност. Поради тоа, во услови кога економијата работи на својот полн потенцијал, не е мудро да се интервенира монетарно, бидејќи единствениот ефект би бил инфлационен. Овде значи се работи за другата страна на циклусот, кога велиме дека власта треба да води анти-циклична политика: монетарна/фискална експанзија тогаш кога економијата е во рецесија, а намалување на количината пари во оптек (т.е. зголемување на каматите) во случај на забрзан раст и инфлација.

Можеби се прашувате зошто тогаш ако европската економија е во рецесија, се обрнува толку внимание на мерките за штедење? Зошто инфлацијата во ЕУ е толку ниска, а Европската Централна Банка постојано е загрижена за ценовната стабилност наместо за огромната невработеност и можноста од двојна рецесија? И јас се прашувам искрено, но одговорите, ќе видиме, имаат повеќе политичка, отколку економска логика.

Што бара Груевски на roadshow?

Полесно е по пат на елиминација да стигнеме до одговорот. Значи, причините поради кои Груевски нема што да бара на роудшоу:

1.  Италија, Кина, Индија, Малезија, Сингапур, Турција, Шведска, Данска, Норвешка, Финска, секоја посета долга по неколку дена и излегува дека премиерот поминува предолго време надвор од државата, и тоа во време на меѓуетнички тензии кога се случуваа политички протести поради петкратното убиство, и тоа во партиски централизирана држава каде ниту една крупна одлука не може да помине без амин од премиерот.

2.  Тајмингот на „роудшоуто„ не можеше да биде полошо избран. Во време на криза, ретко која европска компанија размислува за нови инвестиции. Нејасно е зошто Владата прави екстра напори за привлекување инвестиции токму во овој период.

3.  Груевски има лош англиски, така да тешко е да се замисли како тој би придонел кон подобра презентација на бизнис можностите во Македонија.

4.  Негативна сигнализација (adverse signaling) во економијата се нарекува феноменот кога преку некоја наша постапка несакајќи и откриваме на другата страна информација за некоја наша скриена негативна карактеристика. Во случајов, присуството на премиерот со (наводна) намера да привлече странски инвестиции им открива на потенцијалните инвеститори информација дека Македонија е земја во која не вреди да се инвестира, штом самите инвеститори не одат во Македонија, туку премиерот мора да ги напушти своите поважни задачи за да дојде кај нив.
Инвеститорите сакаат да инвестираат во земји во кои уживаат сигурна заштита на своите права, односно земји во кои правниот систем функционира доволно за Владата да не мора да интервенира ниту за да ги заштити, ниту за да им наштети на инвеститорите. Идеално за инвеститорот е кога би избегнал каков било контакт со повисоки инстанци во земјата каде ги вложува парите, освен ако не се работи за зделка со која му се даваат пазарни привилегии или монополски права. Во тие случаи, инвеститорите и тоа како сакаат да се сретнат со највисоки инстанци и тоа по правило преку приватна спогодба (наместо јавен тендер), како што случајно или не, до сега беа склучени најголемите инвестиции во Македонија, приватизацијата на монополите Телеком, Окта и ЕСМ. Но приватниот монопол секогаш се склучува на штета на граѓаните.
Тоа ви е исто како сега во Македонија да дојде владина делегација од Суринам (зошто Суринам? затоа што Македонците знаат за Суринам отприлика колку што странците знаат за Македонија) составена од претседателот на земјата, министерот за туризам и министерот за полиција и да ги убедува Македонците дека Суринам е безбедно место за да се оди на одмор. Поради истата причина никогаш нема да го видите премиерот на Грција на роуд шоу за туризам на пример.

5.  Самиот концепт за роуд шоу (и без да навлегуваме во несреќното именување) како цуркуски караван кој патува од земја во земја и привлекува странски инвестиции ми се чини припаѓа на некое друго време (барем неколку века наназад). Не дека може да ни штети промоција на инвестициските можности на земјата само по себе, но мерките неопходни за подобрување на инвестициската клима се од сосема друга природа.

Откако останавме без други опции, туризам со државни пари сепак ми изгледа како најреална причина.

Зошто пропаѓа Македонија

Во продолжение на претходниот пост за новиот бестселер "Why nations fail" од еминентните економисти Аџемоглу и Робинсон, природно се поставува прашањето каде се наоѓа Македонија, т.е. дали нејзините институции се пред се екстрактивни или инклузивни. Секако дека не постојат две строго дефинирани категории, туку повеќе се работи за спектар на инклузивност. И во општество во кое доминираат инклузивните институции, како што е САД, се појавувале низ историјата тежнеења да се загрози таа инклузивност, како што е актуелната доминација на финансиските интереси врз легислативниот процес. Но бидејќи САД се општество со инклузивни институции, таму и понатаму се води жестока политичка битка за воспоставување на регулаторни стандарди за финансиската индустрија (Дод-Франк Актот од 2010) со кои би се зауздале екцесите на Вол Стрит.
Иако е тешко да замислиме инклузивно општество без демократија, сосема е возможно, вообичаено дури, да постои демократија без инклузивни механизми. Самото спроведување на демократски избори (дури и да се сосема регуларни) не е доволно за да обезбеди инклузивни политички и економски институции, бидејќи откако новата политичка елита ќе се консолидира на власт, таа ја (зло)употребува својата моќ за лично богатење. Македонија спаѓа во оние земји во кои доминираат екстрактивните институции, во кои владеачките елити ги штитат своите економски интереси на штета на големото мнозинство граѓани. И како последица на тоа, македонското општество стагнира на економски и културолошки план.

Македонија како пропадната демократија

За 20 години развој како демократско општество (од 1991-2010), македонската економија има забележано просечен годишен кумулативен раст на БДП од само 2.9%. Не само што ова ниво на раст е далеку пониско од просекот на останатите земји во развој за истиот тој период (4-8%, зависно од класификацијата), туку е и пониско од она на групата најразвиени земји од 3.2% (World Bank database). Ова значи дека со вакво темпо на раст, Македонија никогаш не би можела да ги достигне европските држави, туку уште повеќе ќе регресира. Дури и како најгруба и најнепрецизна мерка за општествен прогрес (за причините за тоа во некој нареден пост), растот на македонското БДП сам по себе е индикатор за економска стагнација. Кога на тоа ќе се додадат и катастрофалното зголемување на социјалната нееднаквост, историски гледано рекордната сиромаштија, рекордната невработеност, културната деградација и самиот факт дека мнозинството млади не сакаат да живеат во сопствената држава, јасно е дека економската стагнација добива димензија на цивилизациски регрес. Пред ваквата поразувачка слика, либералните придобивки како слободата на изразување мислење, правото на глас, формално-правната еднаквост и економската отвореност служат како недоволна утеха за разочарувањето што го донесе идејата за македонска демократија.  

Примопредавање на власта: челичниот закон на олигархијата  

Забите и смукалата на македонската демократија
Македонската демократија е фасада од закони и процедури и таа ја промашува својата основна цел - да овозможи рамка преку која мнозинството граѓани ќе можат да ги остварат своите интереси. Доказ за ова е податокот дека според сите анкети мнозинството граѓани се разочарани од политичкиот процес, разочарани од елитите за кои гласале и од можностите кои општеството им ги нуди. Сето ова сведочи за нискиот степен на инклузивност на институциите. По колапсот на социјализмот во светот, Македонија повеќе по сила на историска инерција, поради она што се случуваше во нејзиното опкружување, отколку поради внатрешната политичка зрелост, реши да се демократизира како општество. Но како што предвидува 'челичниот закон на олигархијата', социјалистичките екстрактивни институции само се заменија со нова политичка елита, но нивната екстрактивна природа остана непроменета. Во Македонија, во прво време дури ни политичката елита не се промени, туку СДСМ како наследничка на СКМ продолжи да владее и во хаосот кој настана по распадот на Федерацијата успеа непречено да го спроведе создавањето на македонската олигархиска елита која произлезе од поддржувачите на таа партија. Од тогаш па наваму, секоја промена на власта во Македонија се карактеризираше со преземање на екстрактивните механизми затекнати од претходната владејачка гарнитура, полнење со нови партиски кадри и понатамошно јакнење на нивниот потенцијал за екстракција на економски ресурси од мнозинството граѓани. Вреди овде да се набројат доминантните практики преку кои се спроведува процесот на екстракција:

• преку контрола на судството и селективна примена на законите: дисциплинскиот апарат на власта е брутално доследен во казнувањето, контролите, уценувањата на бизнисмените кои не се поддржувачи на власта, додека им прогледува низ прсти на поддржувачите.
• директно склучување договори за услуги со власта. Во услови кога дури 38% од вкупната економска активност во земјата оди преку централниот буџет (=буџетски расходи/БДП за 2012, Министерсво за финансии) јасно е дека власта има огромна дискрециона моќ за тоа каде може да ги пренасочи парите собрани преку јавните даноци. (во поново време, фрапантен е примерот со компанијата „Република„ која постојано голта енормни пари од буџетот за кампањи без никаква целисходност)
• даночната политика: рамниот данок во комбинација со системот на социјални придонеси и ДДВ-то придонесува за регресивен даночен систем, во кој најсиромашните слоеви граѓани плаќаат најголем процент од своите приходи во даноци, а најбогатите најмалку.
• криминалната приватизација на државните компании, спроведена преку кршење на правата на акционерите, раскрчмување на имотот на компаниите, наместени тендери и продажни договори.
• создавањето приватни монополи (Телеком, Окта, ЕСМ) преку кои на приватни интереси им се даде моќ да го исцедат народот преку монополистичката ценовна политика, во замена за удел во профитот од пљачкањето на сопствениот народ (владината дивиденда од Телекомот), политичка поддршка или митото кое било дел од нетранспарентните договори, за кои сега дознаваме и допрва ќе се дознава.
• осакатувањето на македонскиот човечки капитал преку партизираноста на кадровската политика во јавните институции, па дури и приватните компании. Партизираноста на одлуките на највисоките инстанци се префрла се до најниското ниво на одлучување, што придонесува илјадници млади кои имаат знаење, способност и креативност да се осеќаат нереализирано и без професионална перспектива во својата земја.

Секоја од овие точки заслужува посебен пост (и ќе го добие во иднина). Но во овој момент, битно е да се нагласи „големата слика„, да се увиди дека сите овие симптоми не се случајни, ниту назвисни еден од друг, туку имаат заеднички содржател - јакнењето на екстрактивните институции; и заеднички последица - уништувањето на секаква мотивација да се инвестира во каков било физички или човечки капитал, а со тоа и да се постигне економски раст во оваа економија. Наместо тоа, постојат јасни економски мотиви да се инвестира во „партиски капитал„, врски со власта, послушност, одржување и понатамошно јакнење на екстрактивниот капацитет на институциите.

Од Нијази-бег до Урко - историскиот развој на македонските елити
Зошто САД и Западна Европа успеаа да оформат прогресивни институции, додека Македонија и останатите земји од Западен Балкан не? Според Аџемоглу и Робинсон тоа се должи на историското институционално наследство. Додека во САД и Велика Британија постоеше долга парламентарна традиција (кои ја доведуваат во врска со Средниот Век, Чумата, транслатлантската трговија и природните фактори), а во Западна Европа наследството на Француската Револуција придонесе да се формираат инклузивни институции, на Балканот се до крајот на 19 век владееше Отоманската Империја, со крајно екстрактивниот систем на даноци, социјалната и класна подвоеност, и економската затвореност (на пример, во Отоманската Империја се до 19 век било забрането печатењето, цели 5 века од појавата на технолошката иновација на Гутенберг). На овие простори, логиката дека властодржецот треба да ја преземе и продолжи експлоатација на мнозинството, а мнозинството некритички да ја прифати власта останува иста од епоха во епоха. Се менуваат само елитите.
За време на Отоманската Империја, елитите во Македонија беа одредени по религиозна и класна основа: големопоседниците биле Турци муслимани, директни поданици на султанот, на чии поседи работела рајата. За време на српското владеење во Македонија, елитата се формира по национална линија. По Втората Светска Војна, КПМ се здобива со речиси тотална контрола врз општественото живеење во земјата. Комунистичкиот систем почнува да продуцира на универзитетите своја идеолошки подобна елита без разлика на потеклото со која ги пополнува институциите и центрите на моќ. Во ова време, Македонија доживува одреден степен на експанзивен стопански развој, масовно описменување, модернизација, изградба на инфраструктурата. Аџемоглу и Робинсон исто така забележуваат дека комунистичките режими успеваат да достигнат високо ниво на економски раст, но тоа е раст кој се сведува на catching up и е ултимативно неоддржлив на долг рок, бидејќи не може да произведе автономна технолошка иновација. Со распадот на СССР и Југославија оваа опсервација се потврдува и во пракса. Со почетокот на демократијата, елитата во Македонија се „демократизира„ на ист начин. Таа веќе не се одбира ниту по линија на религиозна, класна и национална припадност, ниту по степен на образование и идеолошка верност на идеалите на партијата како во времето на социјализмот. Демократизацијата е тотална до тој степен што сега секој може да стане елита, се додека беспоговорно ги спроведува есктрактивните политики на власта. Денес и муслиманот Велија, и Албанецот Ахмети, и магистарот Урко, и човек со идеолошка доследност од типот на Ѕинго можат да бидат и биле дел од општествената елита. Аирлија демократија.

Зошто пропаѓаат нациите

Зошто пропаѓаат нациите ("Why nations fail: the origins of power, prosperity and poverty") од Дарон Аџемоглу (МИТ) и Џејмс Робинсон (Харвард) е името на новата книга која излезе овој февруари и полека станува една од најзначајните популарни книги од областа на развојната економија. Уште првата недела дебитираше на листата на бестселери на Њујорк Тајмс и понатаму добива одлични критики од сите значајни сватски списанија. Во неа авторите се обидуваат да дадат одговор на прашањето содржано во насловот: зошто некои држави се богати и просперираат, а зошто други тонат во сиромаштија? Ова е веројатно најважното прашање на денешницата за кое во економската теорија не постои задоволителен консензус. Причината за успехот на книгата е едноставноста и истовремената револуционерност на понудениот одговор: институциите кои едно општество ги создава, т.е. законската и политичката рамка во која тоа функционира, се примарниот фактор кој одредува кои земји ќе бидат богати, а кои сиромашни.

Географската хипотеза

Можеби ова ни се чини интуитивно, дури и очигледно, но конвенционалната мудрост во политичките и академските кругови долго време се состоеше од теории кои ја нагласуваа улогата на природно-географските фактори: од неповолната географска положба како немањето излез на море, отсеченоста поради пустинските и планинските предели; улогата на климата за нивото на земјоделска продуктивност, тропските болести, деструктивноста на сушите, монсуните и тајфуните, па дури и влијанието на климата во обликувањето на културните навики (Монтескје 18-ти век: „Луѓето што живеат во топлите тропските краишта се разгалени поради убавото време, стануваат мрзливи и затоа се сиромашни.„) Модерната софистицирана верзија на оваа анахрона теорија е дека во некои култури и религии (имено исламот и Шеријатското право) се вкоренети обичаи и практики кои не можат да создадат предуслови за економски развој (неодговорност, склоност кон непочитување договори, аверзија кон банкарството, штедењето, корпоративното право и сл.) Главниот доказ за географската хипотеза уште од времето на Монтескје се содржи во картата подолу, на која може да се забележи дека најсиромашните земји (според просечното ниво на куповна моќ) се сконцентрирани во еден вид тропски сендвич околу екваторот, додека северно и јужно од нив во умерените предели се наоѓаат побогатите земји.

PPP (purchasing power parity) БДП (куповна моќ) по глава на жител 

и граница на тропската зона (±23° од екваторот)

Од друга страна, на долната слика се наоѓа контра-примерот на двете Кореи, за кој и самите автори пишуваат. На сателитската снимка јасно може да се види драматичната економска разлика помеѓу две земји кои имаат практично исти природно-географски предуслови, иста култура и традиција, на многу различни политички институции од двете страни на границата. 

„Се е политика!"

Клучното прашање е дали е прво јајцето или кокошката, односно политиката или географијата: Дали лошите политички режими се колатерален производ на општество кое е заглавено во сиромаштија, или пак државите заглавуваат во сиромаштија поради лошите политички режими. Аргументот на Аџемоглу и Робинсон се движи по линија на втората опција. Економски просперитетните држави имаат политички и економски институции кои се инклузивни, што значи дека преку систем на закони и практики создаваат услови за да се искористи целокупниот човечки и економски потенцијал за развој. ‘Политички инклузивни институции‘ значи дека моќта на одлучување широко се споделува помеѓу различните општествени слоеви и сите имаат влијание во креирањето на политиките преку систем на checks and balances. Различните општествени групи преку политички инклузивните институции можат да се изборат за своите интереси и на тој начин се содаваат економски инклузивни институции, кои гарантираат дека секој може слободно да практицира професија по свој избор, заштитено право на приватна сопственост, непристрасен правен систем, и еднаков пристап до јавните добра и услуги (како инфраструктура и образование). Овие форми на институционална организираност се неопходни за економски развој бидејќи овозможуваат трудот, способноста и иновативноста слободно да се вклучат во продуктивните процеси и да бидат наградени за тоа. Не само што политички инклузивните институции поддржуваат економски инклузивни институции, туку и обратно: кога различни економски интереси имаат слична економска моќ, многу е потешко за една група да ја узурпира политичката моќ на одлучување. На овој начин инклузивните општества генерираат механизми со кои се самозаштитуваат од алчноста на поедини индивидуи и групи и ја унапредуваат тешко стекнатата инклузивност. Во инклузивни општества, економската моќ на поединците зависи од условите на пазарот и се менува заедно со него, а не од политички привилегии кои владеачката елита би ги создала за да се збогати самата.

На другиот екстрем се наоѓаат режими во кои наместо инклузивни, постојат екстрактивни институции. Кај екстрактивните политички институции моќта на одлучување е сконцентрирана кај мала владеачка елита која одлучува исклучиво во полза на своите економски интереси на штета на сите останати, т.е. се создаваат екстрактивни економски институции преку кои се исклучува и осиромашува широк слој на граѓани. Во економски екстрактивни институции и практики спаѓаат: селективна примена на правниот систем, принудна работа, непочитување на правото на сопственост (експропријација, асиметрични одданочувања на само одредени сектори и слоеви), давање привилегии на владеачката елита (корумпирани владини договори, трансфери, заштитнички монополи) како и ограничен пристап до јавните добра (прескапо образование кое сиромашните не можат да си го дозволат или инвестирање во инфраструктурата само во одредени региони во кои владеачката елита ужива најмнмогу поддршка). Во вакви општества не постојат соодветни услови за долгорочен економски развој. Секој оној кој инвестира, без разлика дали во човечки капитал, т.е. во личната наобразба, дали во финансиски капитал (штедење) или во физички капитал (отварање бизнис), нема никаква сигурност дека токму тој ќе профитира од плодовите на неговата работа и инвестиција, бидејќи екстрактивните економски институции кои владеачката елита ги креира не работат во негова полза: заштедата може да исчезне доколку власта реши да создаде хиперинфлација, бизнисот може да пропадне соочен со опструкции, забрани или со повластена конкуренција, додека стекнатото образование и способност може да не значат ништо кога оној што е поврзан со елитите добива работно место во јавна институција или моќ на одлучување. 

И тука постои позитивна спрега помеѓу екстрактивните политички и екстрактивните економски институции. Само авторитативна власт која не ги застапува интересите на народот е во состојба систематично да работи против економските интересите на мнозинството. Исто така, колку е поголем степенот на екстрактивност на институциите, толку е поверојатно дека и новата елита што евентуално би ја преземала власта ќе продолжи да го практикува истиот систем, бидејќи веќе постои разработена општествена машинерија која им гарантира сигурен економски профит и политичка контрола. Дури и да ја преземат власта со ветувања за поголема инклузивност, остварувањето на тоа ветување од страна на новите елити би одело контра нивните сопствени интереси, а искушението е дотолку поголемо колку е самата власт помоќна (така што ризикот од узурпација ќе помине неказнет од останатите). Овој ефект, Аџемоглу и Робинсон го нарекуваат челичниот закон на олигархијата.

Зошто е значајно сево ова?

Оваа книга има пред себе многу амбизиозен потфат, а тоа е низ гореопишаната теоретска рамка да ја реинтерпретира целата економска и политичка историја на цивилизациите. Преку стотици примери кои опфаќаат период од неолитот до Арапската пролет и простор од Јапонија до Аргентина, авторите меѓу другото нудат објаснувања за тоа зошто Индустриската револуција започнала во Англија, зошто САД се најмоќната нација во 20-от век, зошто супсахарска Африка тоне во сиромаштија, зошто некои земји во Источна Азија постигнаа огромен економски раст, додека растот на Кина не е одржлив на долг рок. Причините секогаш ги лоцираат во историскиот развој на институциите во различните региони и улогата на историската случајност во интеракција со истите.

Доколку оваа теорија е точна, импликациите не се тривијални. Тоа би значело дека би требало да ги преиспитаме политиките на ОН и Светската Банка во однос на најсиромашните земји кои се базираат на давање неусловена помош и создаваат систем на перверзни мотиви кои само ги зајакнуваат екстрактивните режими. Конечно би требало да расчистиме со наивното верување кое е особено популарно меѓу академици експерти за развој дека властите во која и да е сиромашна земја имаат чесни намери и искрени заложби за сеопшт просперитет на својата земја, а дека единственото што им недостасува е странска експертиза за тоа кои се најдобрите политики. Но во оваа теорија се содржи и радикалната идеја дека граѓанините се самите креатори на својата судбина и дека прашањето на економскиот развој и просперитет е пред се прашање на политичко одлучување и организација.

----

Во наредниот пост ќе го анализирам примерот на Македонија применувајќи го пристапот на Аџемоглу и Робинсон, односно ќе се обидам да дадам одговор дали и  зошто македонското општество се чини заглавено во сиромаштија, економска стагнација и екстрактивни институции.